RINPI KHUA PHUN KALNING
Rinpi khua ah bawi phun ah ruahmi hna cu Ciokip phun le Sangkim phun an si. Cucaah Ciokip pawl nih an chim tawnmi cu "Ciokip kan van Ni" ti a si tawn. Nika tiangin anmah ta ah ruat hna seh law a dawh. Sangkim phun cu Ciokip chan (7)nak ah a ṭemi an si tiah Pu Phir Kio nih a ṭial. Ciokip chan (7)nak cu Lian Vawng le Mang Khal chan in a ṭe mi an si. Ciokip cung le tang zong Mang Khal chan in kan i ṭhen. Rinpi khua miphun phun (12) kan um tiah Pu Phir Kio nih a record chungah a rak ṭial. Cu hna cu:-
Ciokip
Sangkim
Bawitiam
Hlawmngan
Thangdun
Tleirang
Haizang
Khenglawt
Zaathang
Lawhar
Manghreng
Fantu hna an si.
A cunglei ahhin Khenglawt le Zathang chim lo poah cu Khualsim in a chuakmi kan si, tiah Pu Phir Kio nih a record ah a rak ṭial. Khenglawt le Zathang hi cu Hakha khua ah Rinpi nih an rak auhmi hna an si. Zeiruangah an auh hna ti ahcun Hakha bawi sinah Rinpi nih siah (tax) pek lengmang a si tikah a har tuk tiah an ruah i, "Nanmah nih rak kan um pi uh, Lo hmunram kan in pek hna lai" tiah an auh hna. Cuticun Hakha Sangte bawi Zaathang cu Rinpi khua ah a rak ra. Zaathang pa nih ka rocotu ah tiah Khenglawt phun a simi pakhat cu a ratpi. Cuticun Rinpi ah Khenglawt le Zaathang an umnak a si.
CIOKIP
Zo Kaar
Mang Hnin
Van Lo
Ta Hong
Lian Dang
Phit Lian
Lian Vawng
Mang Khal
Mang Rawl
Lian Er
Lian Pung
Zung Suak
Ngei Dun / Za Kual
Hlawn Hniar/ Hlei Phur
Tlei Zarh/ Kim Luai
Hrang Khuai/ Kip Khuai
Iang Ling/Tin Uk
Ni Peng/ Ṭial Kio
SANGKIIM
Do Kheng
Za Hrel
Al Lio
Sang Thuan
Lai Kual
Sang Cin
Hniar Cin
Tin Sawn
Than Khuai
Bi Hmung
Tin Hmung
Sang Thul
Aa Kual
Cia Thang
That Zam/ Ngun Kung
Tial Biak/ Sang Hmun
Dawt Ceu/ Bawi Hre
BAWITIAM
Bawitiam hi Ciokip chan (11) nak in a ṭe mi phun an si. Pu Lian Pung chan ah kan ti khawh. (Pu Phir Kio Record ningin)
Bawitiam phun chankalning cu a tanglei bantuk a si.
Zo Thawng
Hniar Dum
Za Tling
Phun Hmung
Than Khuah/ Than Kip
Ṭuan Sang/ Ṭial Mang
HLAWMNGAN
Hlawmngan phun zong hi Ciokip phun chan (11) nak in a ṭemi an si ve tiah Pu Phir Kio a record ah a rak ṭial.
Hlawmngan phun chan kalning cu:-
Bual Kar
Do Hnin
Ral Thang
Ceu Ling
Chiah Luai
Run Cung
THANGDUN
Thangdun phun hna hi Ciokip phun chan (9) nak in a ṭemi an si. (Pu Phir Kio nih record a ṭial). Ciokip phun chan (9) nak cu Pu Mang Rawl chan a si.
Thangdun phun chankalning cu a tanglei bantukin a si.
Sai Khar
Za Kap
Bil Ceu
Kip Tlun
Phun Kep
TLEIRANG
Tleirang phun hna hi cu Ranlawn khua (Falam peng) in Rinpi khua ah a rak pemmi an si. An chan kalning cu;
Pa Bur
Hoi Tling
Hniang Uk
HAIZAANG
Haizang hi Rinpi ah an um ti lo. Haizang phun hi Rinpi Ciokip chan (14) nak ah Soser in Rinpi ah a ummi an si. Haizang phun chan kalning cu:
Tin Ceu
Lai Kar
Hmet Hnok
Sia Khar
Hnawm Thang (Haiphai ah a pem)
LAWHAR
Lawhar phun chan kalning cu:
Ṭial Dawn
That Bil
Za To
Za To hi caṭialtu ka chuah hnu tiangah a nung rihmi pahmei a si. A hrintlai an um ti lo. Lawhar phun hi Za To chan in an dih.
KHENGLAWT
Khenglawt hi a cunglei kan langhter cang bangin Hakha khua in Zaathang nih a hruaitakmi hna an si. Khenglawt phun chan kalning cu:
Sawn Mang
Ceu Kual
Mang Bon
Mang Kul
Va Tlun
Pa Ceu
ZAATHANG
Zathang phun hi Sangte bawi an si. Rinpi nih siah pek a har an ti caah nanmah nih kan khuaram ah kan um pi uh tiah an ti hna caah Rinpi ah a rak rami an si. Hi zawn ah theih awk pakhat a simi cu Ciokip phun hi Loram kongah Cung le Tang Ciokip in kan um. Zaathang hi Rinpi khua ah auh a si tikah Cung Ciokip Loram hmun pek in auhmi a si. Zathang phun chan kalning cu:
Hlan Ngam
Chim Hnok
Hli Sum
Sang Bik
Hrang Cum
Va Zal
Va Zal chan ahhin Rinpi khua ah Zathang phun cu an dih, tiah Pu Phir Kio record ah kan hmuh.
MANGHRENG
Manghreng phun hi Sangkim phun chung chan (12) nak in a ṭemi an si ve. Pu Sang Ṭhul chan ah kan ti khawh. Cucaah Sangkim le Manghreng phun hna cu arsa ei ṭi unau an si, tiah Pu Phir Kio nih record ah a rak ṭial.
Manghreng phun chankalning cu:
Zung Thang
Van Kio
Leng Dun
Rua Hmung
Cung Hnin
FANTU
Fantu chan kalning nih Pu Phir Kio nih a dotdot in a langhter lo. Pu Phir Kio nih a langhter ningin cun, Rinte khua cu Fantu phun nih Rinpi in an tohmi khua a si tiah a ti. Rinte khua a toh hmasatbiktu hi Pu Lai Mang a si tiah a ti. Pu Lai Mang, Pu San Li, Pu Tlur Hnin, Pu Hniar Dum le Pu Lai Nawl hna hi Rinte ah a kal ve mi an si tiah a langhter.
Pu Ngun To nih cun Fantu hrin hna cu : Lian Sau, Lai Mang, Chan Ci in Tlun Hnin, Bil Ṭhio in Tei Dun an si, tiah a rak ṭial. Hika ahhin Pu Phir Kio ṭialmi he ai khat pah deng ko nain, min cafang fonh kongah Pu Ngun To hi ai palh rua tiah ruah a si. Bianabia ah, San Li = Chan Ci, Hniar Dum = Tei Dun, Tlur Hnin = Tlun Hnin hna ahhin Pu Phir Kio ṭialmi hi a hmandeuh lai tiah ruah a si.
Pu Run Hlum (Rinpi Sangkim) chim ning in cun, Rinte hi voithum ah tlak a si. A hmasatbik ah Thangdun nih a tu Rinte khua tlanglei pi ah an tlak. Cun Ciokip nih a tu Rinpi te khua phak hlan Lei hmun an tuahnak ah khan an tlak. Cun atu Rinte khua an umnak khi Fantu phun nih a donghnak bik ah an tlakmi a si tiah a chim.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ref: Rinpi (Khualsim) le Ciokip Phun Tuanbia