THLANGKHUM AH RINPI AN UM LIO
Tlangkhum hi Rinpi khuachung i a ummi Lai Sawn phun nih an tlak hmasat bikmi hmunhma horkuang pakhat a si.
Pu Ngun To nih cun "SIMPI nih Fapa (8) a hrin hna. Rual Phur, Sim Sio, Ni Nul, Than Tai, Lai Sawn, Hrang Lian, Far Hmuai an si" tiah a ti. Asinain Simpi cu khua min a si. Lai miphun hna nih Lai tlang kan kai ka te ah an um cionak hmun a si. Asinain Pu Ngun To zong nih Thlang Khum a tlaktu cu Pu Lai Sawn a si timi cu a fehter ve.
Pu Lai Sawn hrinsor hna chankal ning Rinpi hna nih kan theih ningin cun Pu Lai Sawn fa cu Pu Con Pok a si. Pu Con Pok cu Pu Thang Thawng pa a si. Pu Thang Thawng cu Pu Lian Hngal pa a si. Pu Lian Hngal cu Pu Bil Hmung pa a si. Thlangkhum hi Rakawr hnu ah an i ṭhialnak hmun ram si dawh a si. Thlangkhum an um ahhin Rinpi hna cu an ngei, an lian, ti le rawl kong ah hnangam in an um cang.
Hniarlawn cu an ram tlangcung a si. Rawl theipar ṭha tein a chuak lo. Pursum leilawn in an um. Thlangkhum ah cun an ra i Fei le Nam in siseh, thilri hna he rawl an rak thlen tawn hna. Hnu deuh caan a rauh deuh tikah an thleng cawk ve ti lo i, Lo ah chiah mi tirawl hna cu an fir piak tawn hna. Cucu Rinpi nih an theih i Lam in an bawh hna. Hniarlawn mifir pathum cu an ra taktak i Rinpi pawl nih an thah hna. Hniarlawn nih "Rinpi pawl nih an kan thah" tiah Hakha an chimh. Cunticun phurhrawh lai, Vaurawng par en cingling ah, Hakha le Hniarlawn nih (Rinpi) Thlangkhum cu an rak ṭhio hna. Hihi Pu Lian Hngal chan ah a si. An inn le lo mei in an khangh hna. An hmuhmi minung, hngakchia, nu tar pa tar hna zong an thah hna. Cun hmunza kip ah an zam ṭhan hna.
An zamnak kong cu Tiphul Khuabawi nih (Kum 1961 lio ah) a chim ning in;- Cinzah phun hna cu phauva lei ah an zam. Cun i thuhnak hmunhma an kawl i Tiphul khuahlun ah vawlei lawngmi (Mizei hman umballonak cu Vawlei lawng ti a si) an hmuh. Cuka ah hmun rawn ah ti a rak chuakmi an hmuh ii, Ti a phul tiah an ruah, cuticun Tiphul tiah an auh ii khua an tlak. Cun chakdeuh ah hmunrawn ṭha deuh an hmuh i an hun i ṭhial. Cun Mang Kheng lei in Lai miphun dang, Hlawn Ceu hrinsor hna tampi zong an rak lut ve, tiah Pu Nawl Hmung sinah a chim. (Pu Nawl Hmung nih Khualsim Bukphal chungah a ṭialmi).
Pu Chawn Kio nih (Lai Miphun Thawhkehnak) chungah Rinpi (Hmunhlipi) Cinzah cithlah le Thau kong chan kal ning a ṭialning in cun Cinzah phun hna chankalning cu Pu Ngun Khar in a thok. Pu Ngun Khar chan in Pu Duh Lak chan ah a kal. Pu Duh Lak fale hna cu Van Hnin, Lian Thul le Deh Cem an si.
Lian Thul fa cu Pa Ṭhek a si. Pa Ṭhek fa cu Chum Mang a si. Chum Mang fa cu Khua Peng a si. Khua Peng fa cu Duh Lal a si.
Duh Cem fa cu Hnok But a si. Hnok But fa le hna cu Pa Cik le That Vung an si. Pa Cik fa cu Hmun Hre a si. That Vung fa cu Sang Awr a si, tiah Pu Chawn Kio nih cun a ṭial.
Pa Ṭheh hrinsor hi Hmunhlipi (Rinpi) Cinzah cu an si tiah Pu Chawn Kio nih cun a ṭial chih.
Hairawn khuabawi Pu Tluang Hnin (Kum 1961) zong nih a chim ningin cun “Hniarlawn le Hakha nih Thlangkhum an chiim hna i, Laisawn phun pawl zong Phauva lei cun an tli. Cun cho lei hrawngin an kai. Cheukhat nu le hngakchia hna an kal khawh ti lo caah Haipi kung tangah hmun rawn an hmuh. Cuka ahcun an i din. Kal khawh an i zum ti lo i, Hairawn tiah min sakin Khua an tlak. Cheukhat a kal kho deuh pawl cu an lan i Ram Thlo khuahlun ah khin khua an toh ve. A kal kho pawl cu Zinghmuh tlang in khuazei an kal an thei hna lo. Kum 1961 ah hin Hairawn khua ah Laisawn phun inn (8) hrawng an um rih.” tiah a chim. Kum 2012 ah Hakha a um mi he inn 5 hrawng lawng an si cang. (Note: Kum 2012 ah Sayamah Ṭhuai Nuam Hairawn ah ka thlah lio ah an khuabawi pa nih Hakha ah Laisawn phun Inn 5 hrawng an um rih a ti).
Asinain Pu Ngun To nih cun Ram Thlo cu Simpi khua in an rak tlak tiah a rak ṭial. Za Chum le Fan Ai nih an rak thlak tiah a ṭial. Pu Tluang Hnin (Hairawn khua, Lai Sawn phun) nih a chim ningin cun Ram Thlo zong hi Thlangkhum (Rinpi khua) Hniarlawn le Hakha nih an rak doh lio ah an tlakmi in a chim.
Cun kum 2003 ah Rev. Ceu Ham (Tinam) cu HBA GS a ṭuan lioah peng khualtlawn program in Rinpi khua a phan. Kei ka chuahkehnak cu Rinpi ram, Sianling a si. Sian Ling cu khuazei hi dah a si. Ka Nu le pa ka pi le pu an ka chimh tawn mi a si. Kan chuahkehnak hmuh ka duh tiah Rev. Sang Hmun cu a hal. Cun thawngṭhabia a chim lai zong ah biahmaiṭhi ah a chim chih. (Note: Sianling cu Thlang Khum chung i horkuang pakhat a si. Thlangkhum cu Rinpi ram chung horkuang pakhat a si ve. Sianling le Thlangkhum cu ai khatmi a si) Rev. Ceu Ham nih cun ka phun Ciapa ka si a ti. Rinpi i Ciokip phun chung i Taipa Ciokip an si lai, tiah ruahnak a um. Thlangkhum in, Dongva cu cho in an hrawng lai i, Zokhua lei in a phanmi an si; tiin ruahnak a um. Cun khuaruah har taktak pakhat a simi cu Ni Ṭial tuanbia kong a si. Rinpi ah Ni Ṭial cu Mang Hreng far a si. Hi tuanbia ning tein ai dannak um loin Zokhua zong nih an ngeih ve. Ni Ṭial Fa Lung ah a cangmi zong Rinpi ah cun a um rih ko. Salai Za Kulh Luai (Zokhua) nih, "Zokhua zongah Ni Tial tuanbia kanmah khua tuanbia a si" tiah a ti. Cubantuk ṭhiamṭhiam in Cinkhua zong nih Ni Ṭial tuanbia an ngeih ve. Zokhua chung i micheu khat hna zong hi Rinpi in ral a zammi an si rua tiin ruahnak a um. Rinpi Mang Hreng phun hna nih cun Pathian kan biak hnu pi tiang cu lung cu Thopuai can ah Rawlkho an hlunh tawn. Zo Khua le Rinpi khualsim hna holh ai khatnak hna zong tampi a um. “Hlan deuh Rinpi holh ah, “Kal” timi “Ke” an ti. “Ka kal lai” ti cu “Ka ke lei” tiah an chim tawn. Zokhua hna zong hi “Lei” timi hi tam ngai an hman ve. “Ei” timi zong, “Awk” tiah Rinpi holh ning tein Zokhua nih an hman ve. “Rawl Ei” ticu Rinpi holh in, “Caw awk” ti a si. Zokhua zong nih, “Caw-awk” tiah an hman ve. A dang tampi zong a um rih.
