Pu Tlei Zarh Tuanbia
Introduction
Lai miphun kong chimrel tik ah Lai miphun le krifa kan sinak hi tthen awk a ttha lo. Cubantukcun Carson le Laura zong philh awk an ttha ve lo. RImpi kong chimruah tik ah Pu Tlei Zarh le Pi Ci Can kong zong hi philh awk a ttha ve lo. Carson le Laura nih Lairam le Laimiphun sin ah Pathian thawngttha bia ceunak an phorh bantuk in Pu Tlei Zarh le chungkhar zong nih cu tlaici cu an cin in Rimpi ah an tuh ve. Cu zumhnak tlaici nih nihin Rimpi khua a ceuter dih ve cang.
Pu Tlei Zarh cu Ciokip hrinsor a si. Pu Hlawn Hniar le Pi Za Can nih 1856 kum ah an hrin mi fapa fangkhat a si. Al Tlir timi U pakhat a ngei nain a thih tak. Pu Hlawn Hniar cu Rimpi khua ttio tak a si dih hnu ah, mizeihmanh an um ti lo ii saram tlonlennak bantuk ah a si cang mi cu a hrul tthan tu a si. Rimpi khua a um hmasat bik tthan tu a si. Hlawn Hniar pa cu Pu Ngei Dun a si. Ngei Dun cu Pu Zung Suak fa. Pu Hlawn Hniar Unau hna cu Pu Za Lian le Pu Hlei Bik an si. PU Tlei Zarh cu a unau nih an thih tak dih caah a min taktak a si mi Hnia Tling cu hlawt in a nu le pa nih Nu le Pa kil kawi tu ah nungdam hram seh ! Thi a ngah lo tiin Tlei Zarh cu an sak nak a si.Tlei Zarh timi Thih Zarh ti he ai khat. Zarh kan timi cu “a si ding ah a tha lo mi thil hna kha zarh kan ti”. Example :- “ Raril phongh cu a zarh. Nipini lokal cu a zarh.”
Pi Ci Can cu Sangkim hrinsor a si. Pu No Zam ii fanu a si. A tta le hna cu Pu No Lung le Ruan Hai an si. Pu Tlei Zarh ii nupi pahnihnak a si.
Pu Tlei Zarh cu Pi Tuak Phong he an ii um. Pi Tuak Phong cu Zathang hrinsor a si. Pi Tlei Zarh he Fa (3) an ngeih hnu ah a thih tak. An fa le hna cu:- (1) Pu Hreng Hei (2) Pu Hmung Thuan (3) Pi Huar Ttial an si. Pu Hreng Hei fa le hna cu:- (a) Fung Bau (b) Mang Huat (c) Ci Kam (d) Than Herh (e) Far Hliang (f) Tha Iang an si. Pu Hmung Thuan Fa le hna cu;- (a) Thang Fung (b) Ni Har hna an si.
Pi Tuak Phong nih a thihtak hnu can sau nawn pi ah, Pu Tlei Zarh cu Pi Ci Can Sangkim hrinsor a si mi he an ii um. Pu TLei Zarh le Pi Ci Can nih fapa(7) le Fanu pakhat an ngeih hna. (1) Thang Ceu (2) Van Uk (3) Hrang Khuai (4) Ceu Nawn (5) Phir Kio (6) Kap Thio (7) Pi Sui Nawn (8) Nawl Cin an si. Thang Ceu cu a thi. Van Uk Cu mihrut a si. Hrang Khuai hi fapa upat khan ah a tla.
Pu Tlei Zarh cu Tuchin tiangh a hmuh. A fa ii fa ii fa tiang kha a hmuh hnu ah le chantling tein a nun hnu ah1985 kum June (6) Pathian ttangchung ah ai din. Pu Tlei Zarh te cu Lo hmunram ngei tu Bawiphun an si caah a nunchung ah duhdim in an nung. Rimpi khuachung ah Zu a thawtnak bik le sa a thawtnak bik a ting co tu an si zungzal. A fa le cu chim lo Rimpi khua mi nih an mit dong zoh hmanh an ttih tuk. Zeiruangah ti ah cun Khuavang ngei mi an rak.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(1) Zumtu Krifa an si Cang
Mirang uknak tthipkhatnak a dih hnu ah Japan pennak cu kan Kawlram, Chinram le Lairam zong ah a hung phan ve. Kan Lai ram chung ah Peng tlangkip ah an phan ve. Cucaah ram lak hmunkip ah an zam an ii thup cio. Japan ral cu lungkua chung ah an zam hmun khat hnu hmun khat ah an ii thial. Japan ralkap hna an phan thiam lai lo tiah an ruah nak hmun Thlangkhum (Rimpi ram) ah Pu Tlei Zarh le Chungkhar hna zong ral an zam ve. Cu ka ahcun Haiphai khua in Pu Tin Khuai ( Ceu Pun Pa) te chungkhar zong an rak zam ve. Zeiruangah tiah ahcun ralzamnak , dornak ah a humhim bik lai tiah an ruah. Culio ahcun Haiphai khua cu krifa an si diam cang. Ral an zamnak ah PU Tin Khuai nih Pu Tlei Zarh cu Pathian Nunnak Thawngttha bia in a cawn piak lengmang. Cuticun Pu Tlei Zarh thinlung chung ah Pathian bia cu a nung ii, kan khua ka phak ahcun Pathian ka biak cang lai tiah lung ai khiak. Pu Tlei Zarh cu zungzal nunnak kong le Dawtnak Ram timi ruahnak kong ai fiang ii Nunnak sullam hi zei a si ti zong a hngalh tik ah Lawki sunpar vialte le Vawlei sunparnak hna cu kal tak in Pathian biak ding ai tim.
Pathian ka bia lai tiah a ti tik hna ah, a fapa pathumnak pa cu a duh lo. Lawki sunparnak, zu le sa he nuamh cu kaltak a siang lo. A dang a fa le hna nih cun lungtho tein an co hlang. An Pa Pu Tlei Zarh bia cu an el ngam lo. A Fapa pathumnak pa zong cu thla thum a rauh hnu ah Pathian biak a thok vet than.Japan ral a kai hlan te ah Siachunh ding an ngeih caah, Japan ral an dih cangka in Siachunhnak ding cu khua ah an tlung ii an ii tim. Lawki tlangbawi vialte an tling. Milian tlangbawi a phun pi hna an tling. An ii pum hna. Zupu an dah. Cun Pu Tlei Zarh nih a thawh hna ii, “Ka U le nau vialte , kei mah he Rawlkho hmunkhat ah ai hrawm tti mi unau hna, ni hin hi nan sin ah ka langhnak a donghnak , nan sin ah Rawlkho ka dumnak a donghnak a si cang lai. Nan sin ah ka khun kho ti lai lo. Hi Chunhthahnak le Zupu hna hin nan kut kan tlaih hna. Kei le ka chungkhar cu Zungzal a nung mi Pathian kan bia cang lai. Kan sin ah Pathian dawtnak ai hrawm duh ve mi nan um ahcun nan ka zulh kho” tiah a ti hna. Cun an sin a lang tawn mi, Khua chia khuavang hna zong a auh hna. A khuavang pawl hna he, Mithli kurkur tla in tthennak Laihla an ii seh. An khuavang pawl zong kha an nawl hna ii, Khuavang pawl zong nih zei harnak hmanh an pe hna lo. Laihla an ii lehnak hna cu nonawn hna nih an cin ken lo caah kan thei kho ti lo.
Sihmanhsehlaw, khuachia sin in harnak tong hlah hmanh seh, a bawipi hawi le Lawki tlangbawi hna cu an thin a hung. A sinain an rak upat tuk mi Pu Tlei Zarh a si caah voikhat te ahcun biafak in an el ngam lo. Asinain an duh lonak cu an langh ter.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(2) Serhsatnak An tong
Pu Tlei Zarh le chungkhar cu an inn te ah cun Pathian an thangthat. Zarhpi ni an ul ii, Pathian an biak. Khua mi hna nih cun an au hnawh cang hna. Zu an rit bu in an ii pumh lio ah lung in an cheh hna. Rimpi khua chungah um hlah uh tiah an tthawl hna. Cu tic un Lopil tlak can ah Lai phung in Bawiphun Rimpi vawlei ngei tu ve lo bang. Lopil a chia bik tiah an ruah mi hna cu an pek hna. Cerh Dum, khuachia ttha lo a um an tinak hna an pek. A ruang cu khuachia nih thathna seh tinak a si. Asinain Pathian Thawnnak cu an sin ah alang ii, a thih lo pin ah an lo in theipar ttha a chuak. A rawl tampipi an ngei. Minung kan nunnak cu Pathian kut ah a um ko ti ai fian hnu ah cun zeihmanh ttihnak um lo tein lunglawm te harnak hna cu a co hlang kho.
Lai miphun kan nunphung lakah a dawhbik tiah kan ruah cio mi cu Tlangzam hi a si. Tlangzam timi nih hin sullam tampi an ngeih. Bawiphun hna an pek ning hna ai dang. Cun khuachung a um mi hmeinu hmei pa innkhat hmanh hrelh a si lo. Zeiruangah ti ahcun Lai mi cu lairal hna ruangah hmunkip ah an ii tthen hna, tik ah khua ii hlumtti hi a sung lawi tuk ah an ruah. An ii dawtnak langhternak caah a si. Khat te lei in an ruah rih mi cu Tlangzam tik ah an I philh sual hmanh ahcun khuachung mi ah na kan ruat lo. Nan kan tthawl tiin an ruah. Sa cu a hme te si kho hmanh sehlaw, zei thil poah hi a hme ngan nakin an sullam le a sining a biapi tuk caah Savo pahnih hmanh a chuak lo hnga ding Tlangzam zong nih sullam tampi a ngeih. KHuachung in tthawl mi rem lo mi hna lawng kha pek phung a si lo. A tuzong Pu Tlei Zarh te chung khar cu Pathian an biak ruang ah Tlangzam an pe hna lo. Pu Tlei Zarh thinlung ah zeikhi a lawh hnga. Sihmansehlaw a lung a dong lo. Ka Sin ah Pathian a um ti a hngalh caah a inkhawh ko.
An inn le Lo lung le thing in an den lio hna zong ah a zeihmanh a poi lo. A fa le a nupi hna zong an zei a poi lo. Holh nem tein an biak ko hna.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(3) Hmelchunhnak le Langhnak Kong
Krifa an si caah sersatnak, nehsawhnak an ton lio can, khua in an thawl lio can, Tlangzam an pek lo can, An inn le lo lung le thing in an den lio can ah hin Tlei Zarh thinlung chung ah lungdernak zong a um kho men. Ka Pu Ka pa hmun le leiram cia koko ah tiah a ruat kho men. Cu lawng si lo in, Lawki sunparnak tang ah a nunning an upat lio can hna kha a mitthlam ah an cuang kho men.Sihmanhsehlaw thilkhuaruah har a hmuh mi le langhnak a hmuh mi hna nih hin thinlung thazang a pek hrimhrim lai tiah zumhnak a um.
1. Lawki tlangbawi a tthen hna ii Pathian an biak ni tlawmpal ah, Voi khat cu Pu Tlei Zarh a ihnak ihkhun cung ah a lu caldomh buin a zau ii khua za a ruat. Culioah, mi pahnih thilrang ai hruk mi hna cu khua zei in an rat a hngal hna lo nain a ihnak Ihkhun ke lei ii Kaan cung ah an rung dir. Tthiangtthunh an ii put ii, Pu Tlei Zarh cu “ Nihin hramthok in nangmah cu ka fapa na si cang. Ka minung na si cang. Na nunnak le na inn zuat satil le na lo thlawhnak vialte le na himnak caah mah kan ii put mi tthiangtthunh in kan in tei piak lai. Na sinah kan um zungzal lai” tiah an ti ii an tlau. Cu bia hna cu a hlan ah Pu TleiZarh nih a theih bal mi bia zong an si lo. Ka Mang a si rua a ti ii a mang a si lo cu a fiang fawn.
2. Pu Tlei Zarh te an inn cu Lai Inn a si. Thirkhenh pakhat hmanhtel loin sak mi inn bak a si. A cung ah Ramdi an cih.Inn bo, Kaan le Liang tiin a cung lei ah an um. Nikhat cu chun lai cer pa lai ah, “ Inn leng Kaan cung ah Kut um lo mi in Ca ai ttial cu Pu Tlei Zarh nih a hmuh. Rimpi khua chung upa hna a auh hna a hohmanh nih an rel kho lo. Ca thiam zong an um lo. Cu Lio ahcun Pu Lian To hi Sianginn ah Sayaci a ttuan mi a si. Hakha tangli sianginn ah Sianguk a si. Pu Lian To an cah ii a rak tlung. A sinain Lian TO zong nih a rel kho lo. Cu ticun can saupi tiang a um.A fapa Kap Tthia nih inn dang a chuah lio ah himtein a kal pi nain, Caan a rauh deuh in zei ah an rel ti lo ii, Inn an thlen nak ah khua zei a tlau an thei lo. Khuavang hna nih an ttial mi maw asi hnga? Pathian vangcung mi nih a ttial mi dah a si hnga ti an thei kho lo.
3. Hlan lio sunparnak caah ii an hman mi khuangcawinak Siahmung cu thlanglei hoih in an bunh mi an si. Voikhat zing cu an fapa hningbik Nawl Cin cu a tho ii, inn leng ah a chuak. An inn tual ii an bunh mi Siahmung hna cu thlanglei hoih tilo in chaklei ah an ii mer cu a hmuh tik ah an lau tuk. A nu le pa cu an auh zokzok hna. An phumnak vawlei an zoh tik ah hlan ning tein an si ko. Phonghnak le thialnak zeihmanh a um lo.
Hi hna pathum hi krifa an si hnu ah a lang mi hmelchunhnak le langhnak hna an si.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(4) Pu Tlei Zarh Fa Le Haiphai Khua An Kal
Pu Tlei Zarh le chungkhar cu 1946 kum January thla (4) ah a si. Cu ticun Pu Tlei Zarh nih a fa le chung in Pu Ceu Nawn le Pu Phir Kio cu Pathian bianung cawn ding in le, Pathian thangthat can hman ning , Thangtthatnak hla, thlacam ning te hna cawng ding in Haiphai khua Pu Tin Khuai sin ah a thlah hna. Pu Tin Khuai nih Pathian thawngbia le a thangthatnak ah aherh mi vialte cu a chim hna. Cun khualtlawnnak civui te hna ah na kan zul lai. Minih Pathian zeitin an thangthat ti nan hmuh lai tiah a ti hna. Pu Tlei Zarh te nih Pathian an biak ka ii an thangthatnak hla hna cu tlawmte lawng an si. An sakcia a sipeng ko nain, an sakchin ii an tlum hal chin ti in an theih.
Cun Pu Tin Khuai nih khual an tlawn tik ah a sawm pah hna. Pu Tlei Zarh le Pi Cin Can hna cu khual tlawngkho an si ti lo caah Pu Ceu Nawn nih an zulh tawn. Pu Phir Kio cu sianginn a kai lio a si. Pu Ceu Nawn cu kum 16 a si ka te tlangval no te a si lio ah a si. Tikir khua ah Pu Ceu Nawn cu Pu Tin Khuai he cun an kal. Civui le pumhnak kip ah a hruai.
Voikhat cu Tidim lei ah Civui ah Pu Tin khuai nih Pu Ceu Nawn cu Pumh kal a sawm tthan. Culioah Chin ram chung ah krifa hi an tlawm te rih.Civui kal mi zong an tlawm te. Tidim cu lamhlat ngai a si. A tuchan bantuk in mawtaw, tibantuk zong a um lo. Ke tein kal ding a si. Zarh hnih lamkal ding a si tik ah, Pu Tlei Zarh le PI Ci Can an fa pa an siangpah lo. Asinain Pathian caah tiin kal ko law tiah an ti. A nu Pi Ci Can nih Fang, Sapherh, Mehhang an senh hna ii dam tein va kal mu tiin bia an ii cah hnu ah Pu Ceu Nawn cu Tidim lei cun a kal.
Kusale a tlung mi hna cazin a tanglei bantuk in an si.
1. Khen Boi ( Matupi)
2. Chan Let (Surkhua)
3. Sa Lang (Kanpetlet)
4. Zo Bawng (Khuapi)
5. Za Ling ( Sakta)
6. Leng Kham ( Thau)
7. Than Sai ( Farrawn, Thantlang)
8. Hrawng Nawl ( Tikir)
9. Than Kap ( Bualkhua)
10. Than Cin ( Lungbang)
11. Lal Hlun ( Tlangkhua )
12. Thawng Kian ( Farrawn)
13. Heng Cin ( Hriphi)
14. Sang Ling ( Hakha)
15. Sang Fen ( Zokhua)
16. Nawl Tling ( Hniarlawn)
17. Tin Khuai ( Haiphai)
18. Ceu Nawn ( Rimpi)
19. Kham Khan Lian ( Tidim)
20. Pau Tin Hau ( Tidim)
21. Hlei Bik ( Falam)
22. Za Duh ( Falam)
23. Nawl Kio ( Haitar)
24. Kham Khua khai ( Tidim )
Hna hi an si.
Pu Ceu Nawn cu an theih rih lo caah Pu Tin Khuai nih theihhngalhnak a tuah ta hma sat hna. American ram ah Laimi Pathian biahmasat tu hna hmantlak cu an kuat hna ii Pu Ceu Nawn hmantlak zong ai tel ve. Pu Ceu Nawn cu khua ah a tlung ii Nawlbia (10) le Bawipa thlacamnak, Hla te hna a chim hna. Hla an thiammi paruk lawng a si. Cu hna cu
1. Khua a dei dengmang cang cang (ZBC. 416)
2. Bawipa kan nih sin ah (ZBC. 104)
3. Tukforhnak ah Tel hlah (ZBC. 289)
4. Sualthlen thiam mi sin ah ( ZBC. 251)
5. Ninak Ceudeuh khua a um ko (ZBC. 428)
6. Thenlonak kan phak lai (ZBC. 53)
Rimpi ahcun Pu Tlei Zarh te chungkhar in Pathian bia cu duhsah tein a hung karh ii, an sin ah minung an hung um chinchin. Zumtu hmasa hna tiah ka chim khawh mi hna cu:- (1) Tlei Zarh (2) Ci Can (3) Ceu Nawn (4) Phir Kio (5) Kap Thio (6) Hrang Khuai (7) Sui Nawn (8) Nawl Cin (9) Sai Ngerh (10) Sia Tlung (11) Duh Ling (12) Kap Cin (13) Kio Luai (14) Tum Bik (15) Hniar Zel (16) Leng Hniar (17) Bawi Nawl hna an si.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
